Zeloten (Ζηλωταί), benaming van griekse herkomst waarmee een joodse partij optrad in de strijd tegen het romeinse gezag. De naam is het beste te vertalen met 'ijveraars', waarbij men moet denken aan een hevige nationalistische gedrevenheid naar vrijheid en onafhankelijkheid. Ze hebben geen geschriften nagelaten, ze deden zich gelden door daden. De informatie over hun optreden hebben we voornamelijk te danken aan Flavius Josephus, die hen betrekt in zijn beschrijving van de strijd om Jeruzalem tussen 66 en 70 nC. Het NT maakt van hen geen melding; er blijkt niets van contacten tussen Jezus en de z. Er is wel aandacht besteed aan een zekere Simon, die door Lc (6, 15) een ζηλωτής wordt genoemd, maar daarmee is deze man niet ingelijfd in de partij van de z.
Josephus deelde hen in bij een derde filosofische secte naast die van de Essenen en de Farizeeën. Deze indeling berust op een misverstand. De z. moeten gekarakteriseerd worden als fanatici die nationalisme en godsdienst combineerden. Bij het begin van de grote oorlog in 66 is een grote rol gespeeld door Menahem. Zijn nazaat Eleazar was de leider van de tegenstand in Massada. Na de val van Jeruzalem hoort men weinig meer van de z.; ze zijn nog wel voor de dag gekomen in de tweede opstand tegen de Romeinen.
De z. zijn dus uit de geschiedenis van de joden verdwenen,
al is hun opvatting van het samengaan van
politiek en religie wel een blijvende factor van betekenis
gebleven. Men moet zich ook niet verkijken
op christelijke partijen in het byzantijnse rijk die
zich z. noemden. We vernemen van een partij monniken
die zich zo noemden en verdedigers waren
van de beeldenverering. Ook horen we van een patriottisch
gezinde partij die in de 14e eeuw een centrum
had in Thessaloniki. Deze z. zijn geestelijk niet
afhankelijk van hun joodse naamgenoten.
Lit. K. Wegenast (PRE 9A, 2474-2499). - M. Hengel, Die Z. Untersuchungen
zur jüdischen Freiheitsbewegung in der Zeit von Herodes
I bis 70 n. Chr. (Leiden 1961, ²1976). F. R. de Vaux, Esséniens ou
Zélotes (RB 73, 1966, 212-235). O. Cullmann, Die Bedeutung der
Z. bewegung für das NT in Vorträge und Aufsätze 1925-1962, Tübingen/Zürich
1966,212-2 5).S.G. Brandon, Jesus and the Zealots.
A study of the political factor in primitive Christianity (Manchester
1967). [Beek]