De historische stad Zeugma verdwijnt onder water

Door Bernard Bouwman (NRC 23 juni 2000)

Af en toe stoppen de archeologen even met beitelen en werpen ze een angstige blik op het water, dat elke dag een paar centimeter stijgt. Langzaam maar zeker vult het bassin van de Turkse Birecik-dam bij Gàziantep zich en zoals het er nu naar uitziet zullen de restanten van het oud-Romeinse stadje Zeugma over maximaal twee weken door het water verzwolgen zijn. Verliest Türkije met Zeugma een van zijn historische schatten? "Zeugma is groter dan Pompeï", zegt archeoloog Mehmet Önal, die de reddingswerkzaamheden leidt. "Wat we hier gevonden hebben is ook van betere kwaliteit. Als we echt alles willen redden wat hier nog ligt, zijn we op zijn minst nog tientallen jaren aan het graven."

Die tijd heeft de Turkse regering de archeologen echter niet gegeven en dus voeren deze een ongelijk gevecht tegen de tijd. Ongeveer vijf meter van de waterkant ligt een stapel mozaïeken die na reiniging overgebracht zullen worden naar het museum van Gaziantep, "Kijk eens wat een prachtig mozaïek?", zegt een van de restauratiewerkers die uit Istanbul is overgekomen om in de brandende hitte van het zuidoosten (het is minstens 35 graden) onbetaald mee te helpen met de graafwerkzaamheden. "De helft staat nog hier, de andere helft ligt al in het museum van Gaziantep." Het paneel ter plekke is nog niet gereinigd, en dus valt vooralsnog maar een glimp van Poseidon te zien. "We vonden het in een badruimte", aldus de medewerkster, "voordat we begonnen wisten we eigenlijk niet dat de villa's hier zo luxe waren." De fundamenten van een aantal villacomplexen zijn inmiddels blootgelegd en zo ongeveer twintig meter van de waterkant trekt een heftruck zwaar puin weg van nog weer nieuw ontdekte fundamenten. Of die echter al haar geheimen bloot zal geven is een grote vraag, want de Turkse regering is er veel aan gelegen het bassin snel te vullen en het complex in gebruik te nemen.

Want de Birecik-dam, die even verderop ligt, gaat een belangrijke rol spelen bij de ontwikkeling van het zuidoosten van Turkije. Als alles volgens plan verloopt, gaat de dam jaarlijks zo'n 2516 Gwh energie leveren. Daarnaast ligt het in de bedoeling met het water van het bassin zo'n 65.340 hectare land te bevloeien. Voor het straatarme zuidoosten, dat nog maar nauwelijks is bekomen van de strijd tussen de Koerdische Arbeiderspartij (PKK) van Abdullah Öcalan en het Turkse leger, zijn dat cijfers die er niet om liegen. En dus ziet de Turkse regering de verdwijning van Zeugma als een offer dat voor het hogere doel van de regionale ontwikkeling gebracht dient te worden. Als de toekomst spreekt, dient het verleden te zwijgen, hoe pijnlijk dat ook is.

Mehmet Önal wist al vanaf 1993 dat Zeugma onder water zou komen te staan en begon toen al aan een offensief om te redden wat er te redden viel. Hij benaderde alle universiteiten in Turkije, maar de respons was nihil. Ook alle top-archeologen in de rest van de wereld werden op de hoogte gesteld van de toekomstige ondergang van Zeugma, maar behalve van een universiteit in Australië was er weinig respons. "Ik denk persoonlijk dat Turkije niet genoeg heeft gedaan, maar dat geldt zeker ook voor de rest van de wereld", aldus Önal. Önal werkt sinds 1993 in Zeugma, aanvankelijk een paar maanden per jaar, en sinds acht maanden full-time. Zeugma was van belang, zo weet hij, in de Romeinse tijd: het had naar schatting zo'n tachtigduizend inwoners en er was een garnizoen gelegerd. Uit de objecten die inmiddels zijn gered, blijkt dat de stad welvarend was. "De kwaliteit van de mozaïeken kan wedijveren met die in de beste musea ter wereld", liet Önal enige tijd geleden voor de laatste fase van reddings-werkzaamheden weten. Duizenden vierkante meters zijn er onder leiding de archeoloog inmiddels gered.

Over de hele wereld zijn archeologen met de Romeinse periode als specialiteit er inmiddels van overtuigd dat de Romeinse stad iets heel speciaals is. "Zeugma is zeker een van de mooiste ontdekkingen van de laatste vijftig jaar in het oostelijk gedeelte van de Middellandse Zee", aldus de Franse archeologe Anne-Marie Manière Lévêque. En zelfs van buiten de archeologische wereld stroomt de lof binnen. Zo verklaarde het hoofd van de Kamer van Ingenieurs van Adana dat het riool en de watervoorzieningssystemen in Zeugma van hoge kwaliteit waren. "Op elke centimeter van het gebied zijn er grote vondsten mogelijk", aldus de voorzitter.

Verdwijning

Hoe kan het gebeuren dat Turkije zo'n tweede Pompeï laat verzwelgen? Volgens restauratiedeskundige Mine Unsal, die al een maand onbetaald in de brandende zon van het zuidoosten mozaïeken probeert te redden, is de verdwijning van Zeugma mede een gevolg van de archeologische rijkdom van het land. "Turkije heeft gewoon niet de kracht om alles te beschermen."

De Turkse regering besteedt ongeveer vier procent van haar begroting aan kunsthistorische en archeologische werkzaamheden, maar dat is maar een druppel op de gloeiende plaat. "Waar je in Turkije ook een schop in de grond zet", liet de minister van Toerisme onlangs weten, "overal spat een nieuwe historische schat je tegemoet. "Volgens critici is de Turkse regering zo verwend door die archeologische rijkdom dat men een onsje meer of minder niet zo erg vindt. Zo liet Mehmet Özdogan, professor in de Archeologie aan de universiteit van Istanbul, onlangs weten dat van alle honderdtien damprojecten waaraan momenteel in Turkije wordt gewerkt, er maar bij zeven tijdens de voorbereiding is gekeken naar mogelijke archeologische schade! Daar komt nog bij dat Zeugma in tegenstelling tot andere historische plekken - niet of nauwelijks bekend was totdat de reddingswerkzaamheden begonnen: toeristen kwamen er niet, omdat de reisgidsen over het algemeen geen woord aan de oud-Romeinse stad vuil maakten.

Maar misschien dat dat gaat veranderen. De gouverneur van Gaziantep, Muammer Güler, heeft inmiddels laten weten dat de antieke overblijfselen "onder bescherming staan van de staat". Op een bijeenkomst, aldus de gouverneur, met onder andere vertegenwoordigers van het ministerie van Cultuur en de administratie van de Birecik-dam, is besloten om het gebied bij Zeugma in drie zones onder te verdelen. Zone A is het gebied dat nu wordt bedreigd door het water. In Zone B, iets verderop, is het nu nog geheel droog maar rond oktober zal ook daar het water komen. Zone C is het oorspronkelijke centrum van Zeugma, dat droog blijft.

Museumdirecteur Hakki Alhan heeft met Zone C grootse plannen. Alhans archeologisch museum in Gaziantep speelt een sleutelrol bij de redding van Zeugma. De mozaïeken die in Zeugma zijn losgebeiteld, worden in de toekomst in Gaziantep tentoongesteld. En Alhan is enthousiast over een nieuw plan met betrekking tot Zone C, dat steeds meer steun krijgt in Turkije. "In tegenstelling tot wat vaak wordt geschreven", aldus de museumdirecteur, "verdwijnt Zeugma niet helemaal onder water. Zeugma was een heel grote stad. Het gedeelte bij de heuvel blijft droog. "En met dat gedeelte bij de berg willen de archeologen toeristen gaan lokken. "Als het lukt, gaan we daar een openluchtmuseum van maken," zegt de museumdirecteur. "We hopen dat uit de hele wereld mensen naar dat archeologische park komen kijken." Maar wie gaat dat betalen, is er al een donatie binnen? "We hebben nog geen geld gekregen", aldus Alhan, "maar zowel uit Turkije als uit het buitenland krijgen we enthousiaste reacties. Begin maar vast, zeggen ze, als jullie bezig zijn, gaan we helpen." Eén ding staat vast: de dreigende ondergang heeft Zeugma op de internationaal-archeologische kaart gezet.

Tot voor kort werd het grootste gedeelte van de kosten van de opgravingen gedragen door SANKO (een bedrijf dat onder andere Koreaanse auto's naar Turkije importeert), maar inmiddels heeft ook het Amerikaanse computerbedrijf Packard Bell zich in principe bereid verklaard om financieel een steentje bij te dragen. Met de groeiende internationale aandacht hebben de Turkse autoriteiten een steeds slechter gevoel over Zeugma gekregen. De autoriteiten in Ankara hebben onlangs laten doorschemeren dat de komst van het water enige tijd uitgesteld kan worden. Maar hoe lang dat uitstel eventueel zou zijn, is onduidelijk. "We zouden jaren nodig hebben om alles te redden", zegt Önal, "en die tijd krjjgen we zeker niet."

Of is de komst van het water slechts uitstel en geen afstel? Tijd is betrekkelijk, vindt de rechterhand van de directeur van het archeologisch museum in Gaziantep. "Een dam gaat ten hoogste honderd jaar mee, maar Zeugma blijft eeuwig liggen. Als de dam kapot is, kunnen onze kleinkinderen verder gaan waar wij zijn blijven steken. "

Het riool van Zeugma