Amfitheater
Amfitheater (amphitheatron, latijn amphitheatrum). Ondanks zijn griekse naam is het amfitheater een schepping van de italische, meer in het bijzonder van de campaanse bouwkunst. Amfitheaters komen bijna uitsluitend in Italië en West-Europa voor, in Griekenland en het Nabije Oosten zijn ze zeldzaam. Het woord moet niet worden opgevat als 'dubbel-theater', zoals ook in de oudheid reeds ten onrechte geschiedde, maar als de substantivering van een adiectivum met de betekenis 'het publiek rondom (de arena) hebbend'. Inderdaad is een amfitheater een bouwwerk waarin, zoals in het tegenwoordige stadion, rond een ellipsvormige arena de plaatsen der toeschouwers in een of meer etages trapsgewijze oplopen. Het was bestemd voor de met name in Italië van oudsher zeer geliefde gladiatorenspelen, gevechten tussen dieren en tussen mensen en dieren, naumachieën e.d. Op de begane grond leidde een gang rond het amfitheater van waaruit het publiek via trappen en vomitoria (lett. 'braakopeningen') de verschillende genummerde secties en rangen kon bereiken.
Doorsnede van het Colosseum
Aanvankelijk waren de amfitheaters van hout; in de stad Rome schijnt in 29 vC het eerste stenen amfitheater door Statilius Taurus te zijn opgetrokken op het Marsveld. Het oudste bewaard gebleven stenen amfitheater is dat van Pompeji (ca. 80 vC). Dit is een vertegenwoordiger van het z.g. uitgegraven (of in een bergkom aangelegd) type. Van de geheel boven de grond opgetrokken a.s. zijn de oudste thans nog bestaande vertegenwoordigers die van Nimes, Arles (beide waarschijnlijk van dezelfde bouwmeester) en Pola, die dateren uit de tijd van keizer Augustus. Het meest spectaculaire amfitheater bezitten we in het amphitheatrum Flavium, beter bekend onder de naam Colosseum, die het in de middeleeuwen ontleende aan de naburige, 36 meter hoge colossus van Nero. Met het enorme bouwwerk, dat opgetrokken werd in travertijn in de vlakte van de Mons Coelius, werd een aanvang gemaakt door keizer Vespasianus, die in 79 twee etages inwijdde, de eerste in dorische, de tweede in ionische stijl. Door keizer Titus werd hieraan een derde etage in corinthische stijl toegevoegd en daarboven nog een geblindeerde arcade.
De assen van de plattegrond meten 188 en 156 m,
de oppervlakte der arena, die onder water gezet kon
worden, bedraagt 3600 m², de hoogte was oorspronkelijk
48,50 m. De arena werd afgesloten door een
hoog podium, waarop zich de keizerlijke loges en
de zetels der eregasten en juryleden bevonden. Dit
machtige getuigems van romeinse bouwkunst, dat
bijna 50.000 toeschouwers (andere schattingen: 65000 à 80000) kon bevatten, onderging
restauraties en verbeteringen onder Nerva,
Traianus,
Antoninus Pius, tussen 217 en 238, in 250, in
het midden van de vijfde eeuw, en in 523. In de
middeleeuwen en zelfs in de renaissance-tijd diende
het Colosseum als steengroeve (Palazzo Farnese!);
niettemin maken de overblijfselen ook thans nog
een overweldigende indruk. Aan de onttakeling
werd een einde gemaakt door paus Benedictus XIV,
die in 1750 het Colosseum toewijdde aan de
nagedachtenis van de christenen die er de marteldood
ondergingen, en door de archeologische onderzoekers van de 19e eeuw.
Andere indrukwekkende specimina van amfitheaters, waarvan
sommige tot op de huidige dag in gebruik zijn, bevinden
zich in Arezzo,
Syracuse,
Trier,
Verona en Pozzuoli.
Lit. P. J. Meier (PRE 1, 1959-1962). H. Kahler
(EAA 1, 374-390).L.Friedlaender/G.Wissowa,
Darstellungen aus der Sittengeschichte
Rome 1 (Leipzig 1922) 50-112; 4 (Leipzig
1923) 205-240. F. Colagrossi, L'Anfiteatro Flavio nei suoi
venti secoli di storia (Rome 1913). [Nuchelmans]