Mithraeum in Ostia |
Ondanks de talrijke literaire, archeologische, epigrafische en figuratieve bronnen, blijft de M.-cultus in veel opzichten duister. In de griekstalige wereld zijn de sporen ervan zeer gering. Het Westen bereikte hij ca. 70 vC door cilicische krijgsgevangenen uit Pompeius' strijd tegen de zeerovers. Mithras' opgang in de romeinse wereld zette echter eerst goed door ca. 100 nC, blijkens de ontstentenis van archeologische gegevens voordien en het feit dat een eerste allusie op de mysteriegod niet vóór Statius te vinden is (Thebais 1, 719v). De keizerlijke belangstelling voor de god, die vereenzelvigd werd met Sol Invictus, stimuleerde in de 2e en 3e eeuw de werfkracht van zijn cultus, die gericht was op mannen met een gevaarlijk en gedisciplineerd beroepsleven, zoals de troepen in de grensgarnizoenen en de zeelui in de havens (een belangrijke beperking, die voor het rivaliserende christendom niet gold).
De voornaamste episode uit de M.-mythe was zijn moeizame jacht op en de sacrificiële afslachting van de stier. Deze tauroctonie stond als een soort geloofssumma uitgebeeld op de wand die het langwerpige schip der meestal onderaardse cultusplaatsen (mithraea) afsloot, waarvan er tientallen zijn teruggevonden, de belangrijkste onder Santa Prisca op de Aventijn te Rome, te Londen, te Merida, te Deutsch-Altenburg bij Wenen.
Lit. F. Cumont (Roscher 2, 3028-3071). E. Wust (PRE 15,
2131-2155). M. Vermaseren (EAA 5, 117-122). - F. Cumont,
Textes et monuments figurés relatifs aux mysteres de M. 1-2
(Bruxelles 1896-1899). Id., Les mysteres de M. (ib. 1900,
³1913). Id. Les religions orientales dans le paganisme romain
(Paris 1907, 1929) 125-149. F. Saxl, M. (Berlin 1931). A.
Schutze, M.-Mysterien und Urchristentum (Stuttgart 1937 =
1960). S. Wikander, Études sur les mystères de M. (Lund
1951). M. Vermaseren, De M.-dienst in Rome (Diss. Nijmegen
1951). Id., Corpus inscriptionum et monumentorum
religionis Mithriacae, 1-2 (Den Haag 1956-1960). Id., Mithra,
ce dieu mystérieux (Paris 1960). M. Vermaseren/C. C. van
Essen, The Excavations in the Mithraeum of the Church of
Santa Prisca in Rome (Leiden 1965). L. A. Campbell,
Mithraic Iconography and Ideology (ib. 1968). M. Vermaseren,
The Mithraeum at Santa Maria Capua Vetere (ib. 1971).
[Sanders]