Zarathustra (griekse vorm Zoroaster, Σωροάστρης), profeet en grondlegger van de zoroastrische godsdienst. De heilige schrift van het zoroastrisme is de Avesta, waarvan het oudste gedeelte, de 17 Gatha's, aan Z. zelf wordt toegeschreven. Deze hymnen horen in een mondelinge traditie van priesterdichters (Laotar), die vergelijkbaar is met de indische Veda-overlevering. Hiermee zijn ook in taal de Gatha's nauw verwant. Het is niet geheel duidelijk in welke mate Z. innoverend en hervormend optrad. Gegevens over de pre-zoroastrische godsdienst moeten vooral uit de Avesta zelf worden gehaald. Verschillen tussen de vedische godsdienst en het zoroastrisme hoeven niet te wijzen op de reformatie van Z.: al vóór zijn optreden moet de iraanse godsdienst een van de indische afwijkende ontwikkeling hebben doorgemaakt. Ahura Mazda (Here Wijsheid) had zich al voor Z. tot de typisch iraanse god geprofileerd. In Z.'s hymnen wordt hij de eerste en eigenlijk enige god, die op een hoger plan staat dan zijn tegenstander Ahra Mainyu, de geest van het boze.
Z.'s leer vertoont zowel monotheïstische als dualistische tendenzen. Omdat tot op de dag van vandaag de zoroastrische cultus (voortlevend in enkele enclaves in Iran en bij de Parsi's in Zuid-India) en brahmaanse rituelen veel gemeenschappelijks hebben, moeten beide teruggaan op indo-iraanse oervormen. Vermoedelijk is Z.'s belangrijkste bijdrage aan de verdere ontwikkeling van het mazdeïsme zijn sterk visionaire verkondiging, waardoor hij zich van andere zaotars onderscheidde en die hem, na aanvankelijke moeilijkheden, een hechte aanhang gaf.
Dateringen voor het optreden van Z. lopen uiteen
van 1400 vC tot 258 jaar voor Alexander (of voor
Xerxes). De eerste datering, globaal tegen het einde
van het 2e millennium vC, berust op linguistische
argumenten: de Gatha's vertonen een archaïsch
taalgebruik dat in ontwikkelingsfase overeenkomt met
dat van de Veda. De datering in de 6e eeuw vC, die
steeds minder aanhang vindt, berust op calculaties
van sassanidische priesters, die overigens geen
onafhankelijke traditie tot hun beschikking hadden. De
taal van de Gatha's is oostiraans. Omdat nergens in
de Avesta een verwijzing naar westelijk Iran te
vinden is, moet het optreden van Z. in de oostelijke
gebieden en waarschijnlijk in Choresmië worden
gesitueerd. Z. was als priester opgeleid en getraind in
het gebruik van de heilige formules; hij was mathran
(cf. sanskriet mantrin, 'de mantra's kennend). In
zijn eigen omgeving stuitte hij op weerstand; pas
toen hij, weggetrokken uit zijn geboortestreek,
bescherming had gevonden bij een naburige vorst Kavi
Vistaspa, breidde zijn aanhang zich uit. Deze
gegevens berusten op toespelingen in de Gatha's; uit de
latere traditie kan nog worden toegevoegd dat hij
drie keer getrouwd was, drie dochters en twee zoons
had (het huwelijk van de jongste dochter wordt wel
in de Gatha's genoemd) en de ouderdom van 77 jaar
bereikte. In de 4e eeuw vC is Zarathustra's naam
bekend in de griekse wereld; over de inhoud van zijn
leer zijn de griekse berichten verre van eensluidend.
Lit. H.S. Nyberg. Die Religionen des Alten Iran (Leipzig 1938).
B. W. Henning. Zoroaster, Politician or Witch-doctor? (Ratanbai
Katrak Lectures 1949. Oxford 1951). J. Duchesne-Guillemin, The
Western Response to Zoroaster (Ratanbai Katrak Lectures 1956.
Oxford 1958). J. Duchesne-Guillemin, La religion de l'Iran ancien
(Paris 1962). G. Widengren. Die Religionen Irans (Die Religionen
der Menschheit 14, Stuttgart 1965). B Schlerath ed., Z. (Wege der
Forschung 169. Darmstadt 1970). M. Boyce. A History of Zoroastrianism
(Handbuch der Orientalistik VII, 1, ii, 2a, Leiden 1975).
S. A. Shahbazi. The Traditional Date of Zoroaster Explained (Bulletin
of the School of Oriental and African Studies 40. 1977, 25-35).
[Sancisi-Weerdenburg]