Henk Klomp NRC Zaterdag 8 september 2001
Een mysterieuze plek. In de ronding van de berg Parnassos hangt een weeë zoete geur. Nooit komt er een bloemknop uit en takken werpen al in de lente hun bladeren af. Als schapen en geiten ruiken aan een spleet in de aarde, beginnen ze te springen en vreemd te blaten. Op een dag snuift de herder Koretas eens goed bij de spleet. Hij krijgt de kick van zijn leven. Voor een moment voelt hij zich euforisch, licht in het hoofd alsof hij kan zweven en alwetend is. Zo ongeveer luidt de oeroude legende van het orakel van Delphi. Op de mysterieuze plek verrijst later de tempel van Apollo, waarin een boerenvrouw tussen de gassen (de Pythia) aan koningen, staatsdienaren, kolonisten en burgers de toekomst voorspelt.
Een mythe, beweerden Franse archeologen honderd jaar geleden. Bij de opgravingen vonden ze tussen de restanten van peperdure schatten, beelden en tempels namelijk helemaal niets dat op een spleet leek. Daarbij ligt Delphi ook helemaal niet in vulkanisch gebied. De conclusie was snel getrokken: de Pythia zat nooit tussen dampen.
Maar de archeologen groeven nooit
diep genoeg. "Uit de aarde onder Delphi
steeg etheen op, een stinkend, maar
even blijmakend gas als lachgas", beweert
geofysicus Jelle de Boer, professor
aan de Wesleyan Universiteit in Middletown.
Met De Boers ontdekking kan de
discussie over Delphi opnieuw beginnen.
Delphi is voor historici al eeuwen
een raadsel. Want volgens de Griekse
overlevering kwamen die cryptische
orakels altijd uit, vele honderden jaren
lang. Dit bevestigen zelfs de vader van
de dichtkunst, van de geschiedschrijving
en van het kritische denken. Lees
Homeros, Herodotus en de opgetekende
woorden van Socrates er maar op na.
Hoe kan dat in hemelsnaam?
Propraganda, zo beweren de meeste historici. "Alle Griekse orakels maakten reclame, maar Delphi spant wel de kroon'.", vindt bijvoorbeeld de Leidse hoogleraar Oude Geschiedenis H.S. Versnel. "Kijk maar naar de beroemde stenen navel, de omphalos, als handelsmerk voor Delphi. Delphi was de navel van de aarde. Daarmee riep Delphi zich nota bene uit tot het middelpunt van de wereld."
Maar anderen houden het op een waarachtige profetische gave. Volgens deze 'gelovigen' legde de waarzegster - de Pythia - volkomen op eigen kracht contact met de goden, en hoorde ze net als moderne waarzegsters 'stemmen'. De waarzegster zou zelfs de enige vrouw in Griekenland zijn geweest die politiek gewicht in de schaal mocht leggen. De gelovigen baseerden zich er echter op dat de Pythia helemaal nooit bedwelmd was geweest.
Aan die theorie van een heldere profeet lijkt De Boer nu de genadeklap uit te delen. Volgens hem werkte de grond onder Delphi als het ware als de chemische fabrieken, waarmee het terrein van DSM nu vol staat. DSM maakt in die fabrieken tonnen etheen uit aardolie. Ze stomen daarvoor nafta in hete ketels, in een proces dat ook wel stoomkraken wordt genoemd. Wereldwijd maakt en verhandelt de chemische industrie jaarlijks honderden miljoenen tonnen etheen. Plastic en rubber bestaan uit etheen. Maar hoe kon de aarde in Delphi werken als een stoomkraker? "In Delphi bevindt zich een warmtehaard onder de grond, is er eenzelfde soort stof als aardolie en lopen er poriën, waardoor het etheen omhoog kan komen", vertelt De Boer. Bij Delphi kruisen namelijk twee scheuren in de aarde elkaar. De scheuren zijn uitlopers van de spleet waardoor de Corinthische Zee stroomt. Ze liggen nu verborgen onder rotsen en terrassen. "Eén scheur was al ontdekt", zegt De Boer. "Deze loopt van oost naar west. Wij vonden op een bergtop boven de heilige plek grond die wijst op een tweede scheur, die van noord naar zuid gaat. Bronnen van warm water liggen precies op plekken waar ondergronds de scheur loopt. Deze bronnen toonden ons dat deze scheur precies onder de tempel doorloopt."
Delphi ligt in een forse ronde uitholling in de berg Parnassos omdat de oostwest en noord-zuid scheur er elkaar precies kruisen. De grond bij die kruising is bros en valt weg. Zo ontstond de vorm die iets weg heeft van een theater. Diep in de aarde in Delphi zat veel warmte en stoom door het geduw en getrek van de schuivende grond. Daarbij bevat de grond in Delphi een dikke laag kleisteen die voor eenvijfde deel uit bitumen bestaat. Bitumen is als het ware de vaste vorm van aardolie: het bestaat uit koolwaterstoffen. Grieken gebruikten bitumen al als cement. In Zakynthos borrelde dit natuurlijke asfalt namelijk op uit de ingewanden van de aarde. "Delphi had dus een warmtehaard, bitumen en poriën om gassen door op te laten stijgen. Net als in een stoomkraker van DSM, kunnen lange aardoliemoleculen dan breken in kleinere stukken zoals methaan, ethaan en etheen. In het kalk en het water van bronnen bij Delphi hebben we deze stoffen allemaal teruggevonden", zegt De Boer.
De Grieken bouwden het kamertje van de Pythia nu precies boven de 'schoorsteen' van de onderaardse stoomkraker. "De oorspronkelijke stenen navel of omphalos was een kurk op de aardspleet. Als de Pythia hem ervan af haalde, kon het wondergas zich in haar piepkleine kamertje - de adyton - ophopen. De Pythia betrad de adyton ongeveer eens per maand", zegt De Boer. Niet alleen lijkt zo de 'theorie van de heldere profeet' weerlegd, ook de 'theorie van het propaganda-doet-iedereen-geloven' lijkt wat uit balans. Het gevleugelde 'Delphi, navel van de aarde' is immers helemaal geen reclameslogan, maar een waarheidsgetrouwe echo uit het verleden. De typering van de navel kwam van herders en boeren in de bergen die in de voor-Griekse tijd in de ban van de 'Moeder-Aarde'-gedachte verkeerden. De oudste Griekse heiligdommen zijn aardorakels en worden altijd beheerd door vrouwen.
Was Delphi's formule van waarzeggen
nu snuiven of voor de gek houden? 'Voor
de gek houden', beweert Versnel stellig.
"De Pythia sprak nooit direct met de bezoekers.
Dat deden mannelijke profeten
voor haar, die niet in de buurt van dat
stinkende kamertje kwamen. Volgens
mij brabbelde de Pythia maar wat, net
als in de bijbel de vrouwen 'in tongen'
spreken."
De mannen in het voorkamertje
maakten dan het orakel. Die profeten
waren goed geïnformeerde, voorname
heren van het niveau Plutarchus. Maar
misschien is het wondergas toch de sleutel
en luisterden de profeten wel degelijk
naar de Pythia. Wat doet het wondergas
met menselijke hersenen? Wetenschappers
weten wat etheen doet
met de plantencel. Het blijkt een reuzenkracht
van bloei en verval. Zelfs één
molecuul tussen honderd miljoen anderen
zorgt ervoor dat planten stoppen
met groeien, ze bladeren gaan afwerpen
of dat bloemen zich sluiten. De plek
moet er voor de herder Koretas dus inderdaad
mysterieus hebben uitgezien.
Een boer stopt nooit rijpe appels bij
aardappelen. De reden is dat rijpe appels
het wondergas aanmaken en aardappelen
subiet wortel schieten. Het wondergas
maakt ook zaad wakker en laat fruit
snel rijpen.
Maar een plantencel is nog geen hersencel. Al in 1923 ontdekten Engelsen dat etheen bij hoge concentraties een sterker narcoticum is dan lachgas. De effecten zijn hetzelfde: je lichaam is weg, je voelt je fijn, euforisch, almachtig, alles is mogelijk zonder 1ogische restricties. Een over je heen gebogen chirurg die in je opereert is een opgeblazen, lieve clown. Toch hebben medici de effecten van etheen als narcoticum nooit verder bestudeerd, omdat het stinkt en explosief is.
Toxicoloog Irma de Vries van het RIVM
wil wel een gooi doen: "Adem je er veel
van in, dan legt het gas het centrale zenuwstelsel
stil. Dat komt doordat het
zuurstof verdringt. Bij hoge concentraties
raak je ervan in coma, bij lagere concentraties
word je wat trager en verlies je
een beetje geheugen?" Maar bioloog
Jaap Koolhaas weet zeker dat het wondergas
ook veel directer op zenuwcellen
inwerkt. "Het grijpt diep in, zelfs tot op
het DNA in de celkern."