Comes, -ites. In de republiek en in de vroege keizertijd is c. nog een niet-technische aanduiding voor een (privé) begeleider of adviseur van een magistraat oof stadhouder van een provincie. Langzamerhand krijgt deze c. een soort ambtelijke positie, sinds Claudius fungeert een comes Augusti als rechtsadviseur van de keizer, wanneer hij op reis gaat. Onder Marcus Aurelius werd het een college van comites, maar hun bezigheden gingen werden meer militair van aard (generale staf). In de tijd van Constantijn de Grote zijn de comites vertrouwelingen van keizer, die speciale opdrachten kregen (vooral inspectie van de provincies; de met grote volmachten voorziene comes Orientis werd zelfs een vaste instelling en verdrong sinds het midden van de 4e eeuw de vicarius). Tenslotte werden de bevoegdheden van de c. vastgelegd: militaire en civiele c. zijn zowel bij de beambten aan hethof als in het bestuur van provincies te vinden. Ze werden in 3 klassen ingedeeld, geteilt, de titel c. werd vaak zonder bijbehorende functie gegeven. Enige c. hebben een sterke invloed op de keizer en het bestuur van het rijk. Hierbij hoort ook de comes domesticorum als commandant van de keizerlijke lijfwacht, verder de comes rerum privatarum en de drager van het nog belangrijkere ambt van een comes sacrarum largitionum.
Tenslotte is hij een soort minister van financiën; hij kreeg zijn naam door de uitdelingen van geschenken in geld. Hij kreeg de inkomsten uit bepaalde gebieden (annona), en heft de senatorenbelasting (collatio glebalis), handelsbelasting (collatio lustralis), tol. Hij zorgt voor het slaan van munten en hij wordt tenslotte de hoogste rechter in fiskale zaken.
De comes rerum privatarum houdt zich daarentegen bezig met het bestuur van het privévermogen van de keizer, vooral ook met de verbeurdverklaring van het vermogen van veroordeelden, incassering van nalatenschappen zonder erfgenamen en allerlei confiscaties. Ook krijgt hij rechterlijke bevoegdheid bij belangrijke processen.
Tegen het einde van de 5e eewu nC. wordt van deze veelomvattende functie eein comes sacri patrimonii afgescheiden, die voor het bestuur van de domeinen verantwoordelijk wordt. Een bepaalde soort keizerlijke domeinen (oorspronkelijk de in Cappadocia door Constantijn in beslaggenomen heidense tempels) blijft echter onder het gezag van een eigen c. domorum.
- Comites consistoriani zijn leden van de Staatsraad, met speciale privileges (vaker als louter eretitel).
- Comes dispositionum heet de voorzitter van de keizerlijke kanselarij; de. c. sacri stabuli is de keizerlijke hoofstalmeester; een c. sacrae vestis bestuurt het kledingmagazijn van het keizerlijke hof.
- Comites commerciorum hebben het toezicht op de grenshandel.
- Enkele comites hebben de taken van vroegere curatores, zoals de comes formarum (instandhouding van de romeinse waterleidingen) en de comes portus (toezicht op de romeinse havens).
- De titel van een comes rei militaris wordt
aan ervaren aanvoerders van troepen gegeven.
Lit. Seeck, PRE 4, 622vv.