Gelasius I, Afrikaan, 1 maart 492 - 21 november 496 (als heilige vereerd).
Gelasius is de eerste paus die 'Plaatsbekleder van Christus' wordt genoemd, hoewel dit tot het pontificaat van Eugenius III (1145 - 1153) niet exclusief voor de pausen gold. Na Leo de Grote (440 - 461) was Gelasius, een Afrikaan van geboorte, de meest markante paus van de vijfde eeuw. Hij is vooral bekend vanwege zijn krachtige houding tegenover zowel de keizer als de patriarch van Constantinopel in de zaak van het acaciaans schisma (484-519) en zijn verdediging van het pauselijk primaat. Daarin beriep hij zich op de theorie van de 'twee machten' of 'twee zwaarden' (de geestelijke en de tijdelijke macht), een theorie die in de Middeleeuwen bijzonder invloedrijk zou worden. Gezegd wordt dat Leo de Grote de juridische basis legde voor het pauselijk gezag en dat Gelasius dit principe toepaste op kerk en staat. Hij deed dat in reeksen brieven, die zich meer als juridische instructies dan als pastorale verkondigingen laten lezen.
Gelasius, die aartsdiaken onder zijn voorganger Felix III was geweest, werd bij zijn pauskeuze geconfronteerd met een uiterst moeilijke situatie. De zogeheten barbarenkoningen, die allemaal ariaan waren, regeerden nu over wat was overgebleven van het westerse keizerrijk. De Ostrogoten onder Theoderik, eveneens een ariaan, beheersten het grootste deel van Italië. Overal waren vluchtelingen en tekorten, zowel aan priesters als aan goederen. Het acaciaans schisma woekerde verder zonder dat het tot een oplossing kwam. Maar Gelasius was als een vriend voor Theoderik en hij moedigde hem aan zich buiten de kerkelijke zaken te houden. De paus gebruikte zijn eigen vermogen om de armen te helpen en zond goederen uit de kerkelijke gebieden plus wat door Theoderik was geschonken om de honger te lenigen. Ook verlaagde hij tijdelijk de eisen voor de priesterwijding om het aantal priesters te vergroten. Tegenover het acaciaans schisma trad hij, hoe moeilijk dat ook mag lijken, nog onverzoenlijker op dan Felix III. Hij negeerde zelfs de smeekbeden van de orthodoxe patriarch van Constantinopel om postuum de sancties tegen Acacius (gest. 489) op te heffen. Gelasius hield vol dat geen verzoening mogelijk was zolang de naam van Acacius en van anderen die betrokken waren bij de poging om orthodoxie en monofysitisme te verzoenen, niet uit de gebeden van de eucharistie waren verwijderd.
Hij bleef de excommunicatie van Acacius verdedigen tegen alle protesten van de oosterse bisschoppen in, die deze als niet canoniek beschouwden. Keizer Anastasius I raakte steeds verder vervreemd van de paus en de oosterse bisschoppen verweten hem dat hij de hele kerk in gevaar bracht. Enkele invloedrijke groepen in Rome begonnen hun ongenoegen over de paus te uiten en oefenden druk uit om een redelijker benadering van het schisma te bewerkstelligen. Op de synode van Rome van 494 herriep Gelasius in een gebaar van goede wil de excommunicatie van Felix III tegen een van zijn gezanten die hij (Felix) de schuld had gegeven voor de slechte uitvoering van een missie naar Constantinopel. Op een synode in het jaar daarop werd Gelasius voor het eerst aangesproken als de 'Plaatsbekleder van Christus'. In een beroemde brief aan de keizer en ook in andere geschriften bracht Gelasius een theorie naar voren die in de Middeleeuwen verstrekkende invloed zou hebben: de wereld wordt geregeerd door twee machten; de een is een geestelijke (het 'gewijde gezag van de bisschoppen'), geconcentreerd bij de paus, en de andere is een tijdelijke macht (de 'koninklijke macht'), geconcentreerd bij de keizer. Beide machten hebben hun oorsprong in God en beide zijn op hun eigen gebied onafhankelijk. Maar de geestelijke macht is wezenlijk hoger dan de tijdelijke, omdat deze verlossing brengt voor de tijdelijke. Op grond van deze visie op zijn eigen, door God gegeven gezag had Gelasius geen enkele sympathie voor de aanspraken van Constantinopel, die gebaseerd waren op de uitspraken van het concilie van Chalcedon (451), dat het in status en waardigheid gelijk was aan Rome doch alleen binnen het geheel van de christenheid na Rome op de tweede plaats kwam. Aangezien het acaciaans schisma heel zijn betrekkelijk korte pontificaat bleef bestaan, kwijnde Gelasius weg onder zijn taak de pauselijke privileges te verdedigen tegenover degenen die de voorkeur gaven aan een minder starre Romeinse benadering. In het westen en met name in Italië bleef echter een algemene steun voor het pausschap bestaan.
Gelasius schreef een groot aantal brieven en theologische verhandelingen; ook liet
hij achttien misformulieren na die bewaard worden in het Sacramentarium Leoninum
uit de zesde eeuw. Hoewel hij in het openbaar optrad als een autoritair en streng
herderlijk leider, verklaarden tijdgenoten dat hij in de persoonlijke omgang een nederig
mens was, die zichzelf veel ontzegde en zorg had voor de armen. Hij werd ergens
in de Sint-Pieter begraven. Feestdag: 21 november.