Hyksos, naam van vreemde koningen die in de Tweede Tussenperiode over Egypte geregeerd hebben en die de 15e en 16e dynastie (1730-1580) vormen; door uitbreiding ook de naam van hun vreemde onderdanen. Het woord Ὑκσως stamt van Manetho, fr. 42 (ed. W. G. Waddell 77-90), bewaard bij Jos. Ap. 1,14. Hij ontleedt het in hyk 'koning' en sôs 'herder(s)' (= egyptisch hk3 s3sw); vandaar de vroegere naam 'herderskoningen' in onze handboeken. De egyptologen leiden de naam liever af van hk3 h3s.wt 'vorst van de vreemde landen', die op H.scarabeeën en in egyptische bronnen, o.a. te Beni-Hasan, betuigd is. Het 'H.-probleem' is nog lang niet opgelost Het betreft (1) hun oorsprong en nationaliteit, (2) de identiteit van de H.-heersers en hun volgorde, (3) de localisatie van de H.-hoofdstad Avaris, (4) de uitbreiding van hun machtsgebied, (5) hun verhouding tot de OTische patriarchen.
Ad (1). Volgens sommige auteurs (Drioton/Vandier, Gardiner, Säve-Söderbergh, Alt, von Beckerath) zijn zij Semieten, meer bepaald Westsemieten of Amorieten (Van Seters), die na een langzame, vreedzame insijpeling zich machtig genoeg gevoeld hebben om een der hunnen tot koning uit te roepen en om Egypte te beheersen. Enkelen onder hen wijzen er op dat paard en strijdwagen eerst tegen het einde van de H.-overheersing in Egypte ingevoerd werden. Volgens anderen (Stock, Mayani) zijn zij Indo-Ariërs die in hun gevolg ook Hurrieten en Semieten hadden of onder dewelke de Hurrieten de leiding hadden (Helck). Dezen overrompelden het Nijlland met geweld en zij gebruikten van meet af aan paard en strijdwagen.
Ad (2). Over het algemeen wordt aanvaard dat de 15e dynastie de eigenlijke H.-dynastie vertegenwoordigt en dat zij zes vorsten telt, waarvan de volgorde evenwel naar gelang de auteurs verschilt. Zij heten hetzij Chian hetzij Apopi. De 16e en 17e dynastie worden veelal als gelijktijdig met de 15e beschouwd. De vorsten van de 16e zouden de 'kleine H.' zijn, wier namen voornamelijk door scarabeeën bekend zijn, of ook nog aziatische en egyptische vazallen van de zes H. De 17e dynastie omvat de egyptische vorsten van Thebe.
Ad (3). Volgens de meesten is zij identisch met Pi-Ramses en Tanis; volgens anderen lagen Avaris en Pi-ïtamses op de plaats van het huidige Chata'na-Qantir.
Ad (4). Van een paar H.-vorsten worden de namen op monumenten in Gebelein (Crocodilopolis) aangetroffen. De meeste auteurs aanvaarden evenwel niet dat zij geheel Egypte veroverd hebben. Afgezien van een tijdelijk vooruitdringen tot in Gebelein oordeelt men dat zij het land niet verder dan tot el-Asjmunein bezet hebben.
Ad (5). Volgens enkelen wordt een van de patriarchen vermeld in de H.-scarabeeën die de naam Jakob-Her dragen; anderen dateren zijn verblijf in Egypte enkele eeuwen later.
Vermoedelijk opende de thebaanse vorst
Sekenenre-Taa
de strijd tegen de H. Belangrijke nieuwe
détails over de oorlog onder zijn opvolger
Kamose
zijn bekend geworden door de ontdekking van
een stèle, in 1954, in de tempel te
Karnak. De eindoverwinning
werd door Ahmosis behaald.
Lit. Drioton/Vandier 288-301; 312v; 317v; 650; 653. A. Gardiner,
Egypt of the Pharaohs (Oxford 1961, 148-172). P. Labib,
Die Herrschaft der Hyksos in Ägypten und ihr Sturz
(Glückstadt 1937). H. Stock, Studien zur Geschichte und
Awhäologie der 13. bis 17. Dynastie Ägyptens (Ägyptologische
Forschungen 12; Glückstadt 1942). T. Säve-Söderbergh,
The Hyksos Rule in Egypt (JEA 37, 1951, 53-71). R.
Weill, XIIe dynastie, royauté de Haute-Égypte et domination
hyksos dans le nord (Inst. franç. d'Archéol. or., Bibl. d'Ét. 26;
Le Caire 1953). A. Alt, Die Herkunft der Hyksos in neuer
Sicht (Eer. über die Verhandl. d. sächs. Akad. Wiss., Philol.his.
Kl. 101, 6; Berlin 1954). Z. Mayani, Les Hyksos et 1e
monde de la Bible (Bibl. hist.; Paris 1956). W. Helck, Die
Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend
v. Chr. (Ägyptologische Abh. 5; Wiesbaden 1962).
J. von Beckerath, Untersuchungen zur politischen Geschichte
der zweiten Zwischenzeit in Ägypten (Ägyptologische Forsch.
23; Glückstadt 1965). J. Van Seters, The Hyksos. A New
Investigation (New Haven/London 1966). [Vergote]