Martianus Capella, latijnse auteur uit Carthago, die in het begin van de 5e eeuw nC een encyclopedisch handboek van de zeven vrije kunsten (artes liberales: grammatica, dialectica, rhetorica, geometria, arithmetica, astronomia, harmonia) samenstelde. De titel, die misschien niet van M.C. zelf is, luidt De nuptiis Philologiae et Mercurii (De bruiloft van Philologia en Mercurius). De behandeling is gekleed in de vorm van een allegorie: de god Mercurius treedt in het huwelijk met de personificatie van de filologie, die onder de goden opgenomen wordt. De allegorische bruiloft wordt uitvoerig beschreven in de boeken 1 en 2; in 3 tot en met 9 worden vervolgens de zeven hofdames van Philologia ten tonele gevoerd, die elk een uiteenzetting geven van de ars wier naam ze dragen; deze onderrichtingen zijn slechts dorre, niet zelden duistere compilaties van vroegere leerboeken, waaronder vooral Varro's Disciplinae en bewerkingen daarvan. In de vorm wisselt, naar de trant van de satura Menippea, proza af met passages in velerlei versvormen; de stijl is hoogst bizar en gekunsteld.
Ondanks haar ernstige feilen heeft de encyclopedie
van M.C. een enorm succes gekend. Vanaf de 6e
eeuw, maar vooral sinds de karolingische renaissance
werd het werk in de middeleeuwse scholen als
leerboek voor alle vakken gebruikt. Johannes Scotus,
Remigius van Auxerre en anderen schreven er
commentaren bij, Notker Labeo (gestorven in 1022)
vertaalde het gedeeltelijk in het duits. Hugo de Groot
bezorgde er - als zestienjarige! - een niet onverdienstelijke
gecommentarieerde editie van (Leiden
1599).
Lit. Uitgaven: Editio princeps van Vitalis Bodianus (Vicenza
1499). Beste moderne uitgave: A. Dick, M.C. (Leipzig 1925
= Stuttgart 1969 met addenda van J. Préaux). - P. Wessner
(PRE 14, 2003-2016). - C. E. Lutz, Iohannis Scotti Annotationes
in Marcianum (Cambridge Mass. 1939). G. Nuchelmans,
Philologie et son mariage avec Mercure jusqu'à la
Fm du XIIe sièele (Latomus 16, 1957, 84-107). C. Leonardi, I
codici di Marziano Capella (Aevum 33, 1959, 443-489; 34,
1960, 1-99). C. E. Lutz, Remigii Autissiodurensis Commentum
in Martianum Capellam 1-2 (Leiden 1962-1965). J. Willis,
De Martiano Capella emendando (Mnemosyne, Suppl.
18, Leiden 1971).
[Nuchelmans]