Senatus consultum (S.C.), senaatsbesluit. Gewoonlijk omvatte het de naam van de voorzitter, de datum, vergaderplaats en getuigen, het onderwerp, en na de inleidende formule D.E.R.I.C. (de ea re ita censuerunt) de tekst van het besluit gevolgd door C. (censuere) ter uitdrukking van de instemming van het college. In de keizertijd wordt ook nog de naam van de voorsteller en het aantal aanwezige senatoren vermeld.
Ofschoon een S.C. eigenlijk geen wetgevende kracht
bezat, werd het tijdens de respubliek de facto al
vroeg bindend. Werd door een veto de rechtskracht
eraan ontnomen, dan sprak men van senatus auctoritas.
Sedert Hadrianus kregen de SS.CC. kracht
van wet. Zij werden vastgelegd in de Acta senatus
en zo nodig in het grieks vertaald. De tekst werd
bewaard in het aerarium Saturni; copie ervan ging
oudtijds naar het plebejische heiligdom van Ceres.
Wanneer een S.C: rechten of immuniteiten verleende,
dan werd het meestal door de ontvanger
daarvan gepubliceerd. Het werd vaak aangeduid
met de naam van de fungerende consul, de keizer of
het onderwerp (S.C. Claudianum, Macedonianum).
Een speciale vorm was het senatus consultum ultimum
(S.C.U.), waarbij de noodtoestand werd afgekondigd.
Het gaf, onder uitschakeling van
provocatio en
intercessio, aan de consuls de bevoegdheid
staatsvijanden met alle middelen te bestrijden: 'videant
(dent operam) consules ne quid res
publica detrimenti capiat' (laten de consuls erop toezien dat de staat
geen schade oploopt). Het werd voor het eerst
uitgevaardigd tegen Gaius Gracchus (121 vC),
het laatst tegen Salvidienus Rufus (40 vC).
Lit. O'Brien Moore (PRE Suppl. 6, 1935, 800-812). -
C. Barbagallo, Una misura eccezionale dei Romani:
il senatus consultum ultimum (Rome 1900). G. Plaumann,
Das sogenannte Senatus consultum ultimum, die
Quasidiktatur der spateren römischen Republik (Klio 13, 1913, 321-386).
S. Mendner, Videant consules (Philologus 110, 1966, 258-267). B. Rödl.
Das Senatus consultum ultimum und der Tod der Gracchen
(Diss. Erlangen 1968). J. B. Ungern-Sternberg von Purkel,
Untersuchungen zum spatrepublikanischen Notstandsrecht.
Senatus consultum ultimum und hostis-Erklärung (München
1970).
[A. J. Janssen]