Villa van Hadrianus

Dicht bij Tivoli, niet ver van de weg naar Rome, ziet men tegenwoordig de ruïnes van de villa van keizer Hadrianus. Deze villa, gedurende de gehele middeleeuwen aan haar lot overgelaten en een prooi van kalkfabrikanten en plunderaars van allerlei slag, heeft het aan haar immensiteit te danken dat ze niet totaal van de aardbodem verdwenen is. Doch op zijn minst sinds de 15e eeuw, maar ongetwijfeld reeds veel vroeger, was zij het voorwerp van baatzuchtige 'opgravingen', waarvan het resultaat verscheidene zalen van het Vaticaan versiert, zonder nog de talloze kunstwerken te tellen die over alle musea van Europa versnipperd zijn. Deze opgravingen, die met de grootst mogelijke nonchalance en zonder de minste voorzorgen werden uitgevoerd, veroorzaakten aanzienlijke schade aan de gebouwen. De geschiedenis van de herrijzenis van de villa van Hadrianus begint pas bij het einde der plunderingen, toen graaf Joseph Fede, in 1724 eigenaar geworden van een gedeelte van het terrein, dit in een park poogde te veranderen, aangelegd naar de smaak van zijn eeuw, en er cipressen plantte die nu nog een integrerend deel van het landschap vormen, zoals ook de olijfbomen van Roccabruna die rondom de 'toren van Timon' staan.

In dat tijdperk was het buitenverblijf over verscheidene eigenaars verdeeld; het gehele zuidelijk gedeelte behoorde aan de Bulgarini die het recht van opgraving hadden verkocht en wier naam verbonden blijft aan de verminkingen, toegebracht aan het Odeon, een van de belangwekkendste gebouwen uan de gehele stad. Geleidelijk aan werden de verschillende percelen weer verenigd en na 1870 was de Italiaanse regering eigenaresse van bijna het gehele complex.

Reeds in de loop van de 19e eeuw hadden de 'antiquairs' belangstelling getoond voor de villa en getracht ze weer in pacht te krijgen. Piranesi heeft er een groot plan over gepubliceerd dat niet van fantasie is gespeend. Nibby, Gori, Canina en nog anderen hebben hun bijdrage eraan geleverd, doch slechts zelden kan men hun werken gebruiken, zozeer zijn fantasie en werkelijkheid met elkaar vermengd.

Wij mogen echter geen al te streng oordeel over hen vellen: het grootste gedeelte van de ruïnes was nog niet blootgelegd; ze bleef ontoegankelijk door de grond waaronder ze lag bedolven, door het dichte doornig struikgewas en, hier en daar, door de bomen die tussen de stenen waren opgeschoten.

Veel is men verschuldigd aan de leden van de Académie de France: de architecten onder hen gaven zich onder de bezielende leiding van Daumy alle moeite om de voornaamste monumenten ervan te bestuderen, waartoe zij gedeeltelijke opgravingen verrichten.

Men begrijpt dat Hadrianus' villa voor hen een uitverkoren terrein moet zijn geweest. Daar vonden zij, gerieflijk bij elkaar, de meest typische architecturale creaties van de Romeinse kunst, zonder de vernieuwingen en veranderingen, het bovenop elkaar gelegen zijn en de onzekerheden waar mee zij bij de gebouwen in Rome zelf te kampen habden. Gebouwd toen het keizerrijk het hoogtepunt van zijn bloei had bereikt en de Romeinse architecten hun kunst volledig beheersten, vormen de verschillende elementen van de villa op zichzelf reeds een enorm museum van de bouwkunst en vele architecturale vormen verschijnen hier voor het eerst: zonder deze villa zouden wij ons slechts een gebrekkig beeld kunnen vormen van de ontwikkeling van het gewelf dat toch zulk een grote rol speelde in de Romeinse bouwkunst.

Het ontwerp van Hadrianus zelf, die de bouw van de villa had geleid en die zich gaarne liet voorstaan op zijn kennis van de architectuur, draagt ertoe bij dit bouwwerk zeer kostbaar te maken: wij weten immers dat de keizer, een groot reiziger, de voornaamste bouwwerken en monumenten van het imperium in zijn residentie om zich heen had willen groeperen. Ongetwijfeld beijverde hij zich niet om ze precies zo te bouwen als hij ze had gezien (tevergeefs zal men er zoeken naar het Parthenon of de tempel van Artemis in Ephese, of naar het Mausoleum, bouwwerken die toen een universele bewondering genoten), doch hij deed zijn best: de herinnering eraan op te roepen, vooral dank zij kunstwerken die hij ervan had meegebracht en soms door architecturale bijzonderheden.

De vindingrijkheid en het vernuft van de modernen heeft getracht deze verre invloeden te herkennen en men heeft de verschillende een geheel vormende onderdelen namen gegeven.

Zo toont men ons de Poekile, gebouwd ter herinnering aan de porticus van Athene, het lyceum en de academie, en ook de 'toren van Timon' de misantroop. Ook vindt men er een 'Canope' in de vorm van de 'grote gracht' van de villa; tegenwoordig is dit een klein dal dat vroeger de beroemde arm van de Nijl van die naam voorstelde, een van de meest gereproduceerde landschappen op de mozaïeken en schilder werken met een voorstelling van Egyptisch karakter.

Hadrianus had er behagen in gevonden in zijn park de herinnering eraan levendig te houden door kapellen in Egyptische stijl en basalten beelden die een exotisch decor vormden; daar werden waterfeesten gehouden, evenals op de Alexandrijnse Canope.

Niet ver van deze Canope hebben de archeologen, geleid door een tekst uit het Leven van Hadrianus, een nog veel uitzonderlijker geheel teruggevonden, een zogenaamde uitbeelding van de wereld van het infernum zelf.

Hadrianus, ingewijd in de mysteriën van Eleusis, en dientengevolge in de topografie van het infernum (dat voor de vereerders van Demeter geen geheimen had), had er genoegen in gevonden de aardse landschappen te doen overgaan in die van het hiernamaals. Doch laten we deze 'onderwereld' van Tivoli niet al te serieus nemen en herinneren wij ons het door Hadrianus voor zichzelf geschreven grafschrift:

Ongetwijfeld is dit villa-museum een gril van de keizer, maar toch een minder vreemde dan men soms doet voor komen. Men vergete niet dat ook Cicero in zijn villa te Tusculum een 'academie' en een 'lyceum' had en dat de kunst van de tuinarchitectuur het aanleggen van 'ensembles' vereiste waarin bouwkunst en elementen van de natuur één geheel vormde, waaraan dan de naam van een beroemd oord werd gegeven. Dit was een middel om de fantasie aan te sporen tot het herscheppen van de werkelijkheid en de omlijsting van het leven van alledag welhaast te veranderen in een theater decor waardoor het veredeld werd en de tovermacht verkreeg van de legende en de poëzie. Deze Romeinen, bezield door het schilderachtige en exotische (niet zonder enige humor), zijn wel zeer ver verwijderd van de traditionele opvatting die lompe houwdegens, plunderende veroveraars van hen maakt, die zich thuis ontpoppen als onbeschaafde, ruwe parvenu's.

De herrijzenis van de villa van Hadrianus is niet slechts van een bouwwerk dat in een bijzondere omvang deze ging van de Romeinse ziel bevestigt. Toch zijn er, ondanks de inspanning van de laatste jaren, te veel ruïnes verzameld om deze materiële herrijzenis mogelijk te maken. De theaters (er waren er drie) zijn het grootste gedeelte van hun trapvormige zitplaatsen en de toneelversieringen kwijtgeraakt; van de grote porticus (de Poekile) zijn de zuilen verdwenen, er is nog slechts de enorme muur van over die als steun diende, de koepels van de thermen zijn ingestort, het prachtige peristylium van het Gouden Plein ('Piazza d'Oro') is van zijn marmer en van zijn beelden beroofd, de talloze kazernes, bestemd voor de pretorianen die de lijfwacht van de keizer vormden, liggen vol puin, de kostbare mozaïekwerken, de reliëfs, de schilderwerken zijn uitgewist of over de musea verspreid. Al deze verwoestingen maken het moeilijk zich de oorspronkelijke toestand van de villa voor te stellen, doch kunnen wij ons haar grootheid en rijkdom nog slechts in onze verbeelding voorstellen, een nieuwe schoonheid is in de plaats gekomen van de verdwenen pracht. In het grote bassin van de Poekile, opnieuw met water gevuld, weerspiegelen zich de cipressen van graaf Fede, de schittering van de hemel, het zonnelicht op de olijfbomen van Roccabruna, die een onvergetelijk landschap scheppen, 'romantischer' wellicht dan dat wat Hadrianus heeft gekend, doch dat de oude herinneringen doordrenkt met een eigenaardig intieme poëzie.

Kaart