Agathocles (Ἀγαθοκλῆς), heerszuchtig tiran van Syracuse van ca. 318 tot 289. Geboren in 361 of 360 vC als zoon van een grote pottebakker, trok hij door zijn lichaamskracht en knap uiterlijk de aandacht van de aanzienlijke Syracusaan Damas; na diens dood huwde hij zelfs diens rijke weduwe en zo werd A. een van de invloedrijkste burgers der stad. Zijn ambitieuze plannen op politiek gebied bezorgden hem evenwel een tijdelijke verbanning. Teruggekeerd ca. 322, na de verdrijving der extreme oligarchen uit Syracuse, speelde hij een belangrijke rol in de partijtwisten der volgende jaren. Hij bracht een privé-leger op de been en werkte zich tussen 319 en 316 op tot feitelijke alleenheerser (στρατηγὸς αὐτοκράτωρ) van Syracuse.
Door de invoering van enkele democratische vrijheden maakte A. zich populair, hij versterkte leger en vloot geducht en wist vervolgens binnen enkele jaren zijn gezag op te leggen aan de overige griekse steden van Sicilië. De oligarchische partijen riepen toen de Carthagers te hulp, die het westelijk deel van het eiland in bezit hadden. Dezen brachten onder het commando van Hamilcar A. zware verliezen toe en sloegen het beleg voor Syracuse. Niettemin verwezenlijkte A. zijn stoutmoedig plan tot een invasie in Afrika, de verdediging van Syracuse overlatend aan zijn broer Antander. In Afrika aangekomen liet hij de vloot achter zich verbranden en behaalde in korte tijd vele schitterende overwinningen. Intussen vielen verschillende griekse steden op Sicilië weer van hem af, zodat hij zich, toen de verovering van Carthago niet gelukte, gedwongen zag terug te keren (307). De meeste opstandige steden werden onderworpen, de Carthagers gaven het beleg van Syracuse op en in 306 kwam een verdrag tot stand, waarbij opnieuw de Halycus als grens tussen het carthaagse en griekse deel van Sicilië werd vastgesteld. Over het laatste heerste A. sinds 304 met de titel 'koning van Sicilië' (invloed van Alexander en de Diadochen!). Daarna ondernam hij nog expedities naar de aeolische eilanden en het gebied der Bruttii in Zuid-Italië.
De betrekkelijke vrede van de laatste levensjaren van de
ondernemende avonturier werd verstoord door bloedige
vetes binnen zijn eigen familie. Zijn kleinzoon
Archagathus vermoordde zijn zoon Agathocles om
zich aanspraken op de troon te verschaffen. Uit
vrees dat de rest van zijn gezin het lot van zijn zoon
zou delen, zond A. zijn vrouw Theoxene, een dochter
van Ptolemaeus Soter, en twee kinderen naar
Egypte. Tenslotte zag hij af van het vestigen van
een eigen dynastie en vlak voor zijn dood (289)
schonk hij de Syracusanen de democratische vrijheid
terug. Volgens sommige auteurs zou hij vergiftigd
zijn door Maeno, een trawant van Archagathus.
A. kan beschouwd worden als de enige hellenistische
vorst die het Westen heeft gekend. Zijn dochter
Lanassa huwde met koning
Pyrrhus van Epirus.
Lit. Diodorus Siculus, boeken 19-21. Justinus, boeken 22-23.
Polyaenus, Stratagemata, boek 5. - H. J. W. Tillyard, Agathocles
(Cambridge 1908). H. Müller, Der Feldzug des Agathokles
in Afrika (Leipzig 1928). H. Berve, Die Herrschaft des Agathokles
(Sitzungsberichte bayr. Akademie, München 1952).
G. J. D. Aalders, Studiën over Agathocles (Tijdschrift voor
Geschiedenis 68, 1955, 315-266). [Nuchelmans]