Galenus (Γαληνός), na Hippocrates de bekwaamste en beroemdste medicus van de oudheid. Geboren te Pergamum in 129 nC als zoon van een architect en wiskundige, studeerde G. wijsbegeerte (o.a. bij Albinus) en geneeskunde in Pergamum, Smyrna, Corinthe en Alexandrië. Nadat hij van 157 tot 161 in zijn vaderstad als gladiatorenarts werkzaam was geweest, vestigde hij zich in Rome. Daar legde hij de grondslagen van zijn roem. Van 166 tot 169 verbleef hij weer in Pergamum, vermoedelijk gevlucht voor de pest die toen in Italië heerste. In Rome teruggekeerd, werd hij op persoonlijke uitnodiging van Marcus Aurelius arts van het keizerlijk hof.
Galenus' grote roem berustte niet alleen op zijn bijzondere deskundigheid maar ook op zijn voortdurende, van zijn ijdelheid en geldingsdrang getuigende polemieken met collega's. Hij overleed in de hoofdstad ca. 200 nC.
Het zeer omvangrijke wetenschappelijke oeuvre dat G. heeft nagelaten vormt een ware 'summa' van de antieke geneeskunde; er is nauwelijks een onderdeel te bedenken waaraan hij niet een of meer geschriften heeft gewijd. In twee door hem zelf samengestelde, maar niettemin onvolledige bibliografieën somt hij 153 titels op in 504 boeken; van 150 werken is het griekse origineel - van een deel daarvan bovendien latijnse en arabische vertalingen of bewerkingen - bewaard gebleven, van enkele andere bezitten we uitsluitend latijnse en/of arabische versies. Naast tientallen specialistische tractaten, enkele farmacologische geschriften en vele commentaren op werken van Hippocrates staan handboeken als Περὶ τῶν πεπονθότων τόπων (De aangetaste plaatsen; in 6 boeken), Περὶ φυσικῶν δυνάμεων De natuurlijke vermogens; in 3 boeken), Περὶ χρείας μορίων (De functie der lichaamsdelen; in 17 boeken), Περὶ τῶν ἀνατομικῶν ἐγχειρήσεων (De anatomische praktijk; in 15 boeken), Θεραπευτικὴ μέθοδος (Therapeutische methodenleer; in 14 boeken). Afzonderlijke vermelding verdienen Ὅτι ὁ ἄριστος ἰατρὸς καὶ φιλόσοφος (Dat de beste arts ook wijsgeer is) en een Προτρεπτικὸς εἰς ἰατρικήν (Opwekking tot de geneeskunde).
De stijl van G. is bijzonder helder, maar dikwijls langdradig en pedant.
G. was enerzijds een eclecticus met een uitgesproken bewondering voor de theorieën van Plato en Hippocrates, anderzijds een knap systematicus, die met grote kennis van theorie en praktijk het totale gebied der geneeskunde in een alomvattend, weldoordacht systeem poogde te vatten. Zijn grootste verdiensten liggen op het gebied van fysiologie en anatomie, waar hij door nauwgezette experimenten op dieren nieuwe ontdekkingen deed en vroegere opvattingen corrigeerde. Zijn pathologie was al te speculatief; zij was gebaseerd op Hippocrates' leer van de vier lichaamsvochten bloed, slijm, zwarte en gele gal, verbonden met een pneuma-theorie, die drie vormen van levenskracht dragende pneumata onderscheidde: het psychische in de hersenen, het zoötische in hart en slagaders, het fysische in de lever.
Het systeem van G., ongetwijfeld een der grootste
medici van alle tijden, heeft de europese en arabische
geneeskunde meer dan anderhalf millennium
lang volledig beheerst. Tot in de 16e eeuw golden
zijn anatomische opvattingen als onaantastbaar; op
sommige gebieden heerste zijn gezag zelfs tot in de
19e eeuw. Vele medische termen die G. heeft bedacht
zijn nog thans in gebruik.
Lit. Voornaamste uitgaven: Editio princeps voor de griekse tekst door G. Oppizone (Venetië 1525), een latiinse vertaling werd reeds in 1490 gedrukt. C. Kühn, Claudii Galeni Opera omnia 1-20 (Leipzig 1821-1833 = Hildesheim 1964-1965; bijna compleet, mam hoogst onbetrouwbaar). Kritische editie voor een tiental werken en een aantal Hippocrates-commentaren in Corpus Medicorum Graecorum 5 (Leipzig 1914vv). Twaalf kleinere tractaten bij J. Marquardt/I. Müller/G. Helmreich, Claudii Galeni Pergameni Scripta minora 1-3 (Leipzig 1884-1893 = Amsterdam 1967). Franse vertaling: G. Daremberg, Oeuvres anatomiques, physiologiques et médicinales de Galien (Paris 1854-1856).
Belangrijke moderne uitgaven van afzonderlijke tractaten:
G. Helmreich, Galeni de usu partium libri XVII, 1-2 (Leipzig
1907-1909 = Amsterdam 1968). Met engelse vertaling: A.
Brock, Galen, On the Natural Faculties (Loeb Class. Libr.,
London 1916). R. Walzer, Galen, On Medical Experience.
First Edition of the Arabic Version with English Translation
and Notes (London 1944). Met duitse vertaling: J. Mau,
Galen, Einführung in die Logik (Berlin 1960).
J. Mewaldt (PRE 7, 578-591). GGL 2, 922-929. - H. Heinrichs,
Die Ueberwindung der Autorität Galens durch Denker
der Renaissancezeit (Diss. BOM 1913). G. Sarton, Galen
of Pergamon (University of Kansas Press, Lawrence 1954).
K. Deichgräber, Galen als Erforscher des menschlichen Pulses
(Sitzungsberichte der Deutschen Ak. der Wiss. zu Berlin,
Klasse für Sprachen, Literatur und Kunst 1956, 3).
[Nuchelmans]