Xenophanes

Xenophanes (Ξενοφάνης) van Colophon in Ionië, griekse wijsgeer en dichter uit de archaïsche periode, geboren ca. 570 vC en op hoge leeftijd ca. 470 vC overleden te Elea in Zuid-ltalië. X. verliet zijn vaderstad ca. 545, vermoedelijk voor de invallen der Perzen, en zou zich na langdurige omzwervingen, o.m. op Sicilië, tenslotte in Elea evestigd hebben. Hij was de eerste Griek die filosofische verhandelingen in versvorm schreef; behalve van een leerdicht met de stereotiepe titel Περὶ φύσεως (De natuur) zijn enkele fragmenten van elegieën en van z.g. Σίλλοι (Schimpdichten; vgl. Timon van Phlius) bewaard gebleven. Ook historische epen zou X. geschreven hebben.


X. heeft geen systematisch leerstelsel nagelaten, maar al sinds Plato (Sophistes 242D) geldt hij als de wegbereider van de school der Eleaten. Hij stelde tegenover de antropomorfische opvattingen van Homerus, Hesiodus en het volksgeloof met hun ergerlijke mythologische verhalen over de goden, de ene, door de kracht van haar denken alles beheersende odheid, die identiek is met de wereld en tegelijk et één en het al (ἓν καὶ πᾶν); deze god, over wie X. met grote eerbied spreekt, is ongeworden, onbeweeglijk en onveranderlijk. Als natuurfilosoof vatte X. de wereld op als het product van de eeuwige strijd tussen de aarde en de zee, waarbij beurtelings het ene element het andere overheerst. Het feit dat hij als bewijs daarvoor aanvoert de aanwezigheid van fossielen op het land, kan gelden als de oudste ons bekende wetenschappelijke geologische waarneming.

In zijn elegieën oefende X. scherpe kritiek op de samenleving, in het bijzonder op de vermeende ἀρετή van sport- en militaire prestaties.


Lit. Testimonia en fragmenten in H. Diels/W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker 1 (Berlin 1951) 113-139. M. Untersteiner, Senofane. Testimonianze e frammenti Florence 1956). E. Diehl, Anthologia Lyrica Graeca 1 (Leipzig 1949) 63-74. Met duitse vertaling: R Heitsch, X. Die Fragmente (München/Zürich 1983). - K. von Fritz (PRE 9A, 1541-1562)- - C. M. Bowra, Early Greek Elegists (Cambridge Mass. 1938) 106-135. W. Jaeger, The Theology of the Early Greek Philosophers (Oxford 1947). A. Lumpe, Die Philosophie des X. von Kolophon (Diss. München 1952). C.M. Bowra, Problems in Greek Poetry (Oxford 1953) 1-37. P. Steinmetz, X.-Studien (Rheinisches Museum 109, 1966, 13-73). K. Marinone, Lessico di Senofane Rome 1967). W.K. Guthrie, A History of Greek Philosophy 1 Cambridge 1971) 360-402. [Nuchelmans]



Lijst van Namen