Aquileia

kaartAquileia, romeinse stad in het noordoosten van Italië, ca. 100 km ten noordoosten van Venetië, ca. 10 km van de Adriatische Zeekust; thans het gelijknamige dorpje. In 181 vC verdreven de Romeinen de sinds kort daar gevestigde Galliërs en stichtten de kolonie A. De in alle opzichten zeer gunstig gelegen nederzetting ontwikkelde zich snel tot een sterke militaire voorpost en tot een belangrijk industrieel en commercieel (o.a. barnsteen uit de baltische landen) centrum, vooral sinds ze aangesloten was op het romeinse wegennet (via Aemilia, via Postumia) en sinds de onderwerping van Illyrië (vanaf 167 vC) en Pannonië (vanaf 35 vC) aan het romeinse gezag. In de keizertijd was het municipium A. de hoofdstad van de italische regio X (Venetia et Histria) en buiten Rome de enige stad van Italië die muntrecht bezat; in de 2e eeuw bedroeg het inwonertal meer dan 300.000. Vele malen werd A. door de keizers en hun familieleden bezocht, voornamelijk tijdens de oorlogen tegen de oosteuropese rijksdelen. Ook bij de onderlinge twisten tussen de keizers van de 3e en 4e eeuw was de stad dikwijls rechtstreeks betrokken. In 452 werd A. ingenomen en verwoest door de Hunnen; de overgebleven inwoners viuchtten, de stad behield alleen betekenis als metropolitane en, later, patriarchale bisschopszetel, waarvan de oorsprong in de 3e eeuw ligt (een legende schrijft hem toe aan de evangelist Marcus). De verbreiding van het christendom in het noordoosten van Italië en in noordelijke richting tot aan de Donau ging hoofdzakelijk van A. uit. Bekend is ook de anti-ariaanse synode van A. (381), voorgezeten door Ambrosius.


Basilica
Opgravingen hebben vele resten aan het licht gebracht die van het roemrijke verleden van A. getuigen: muren uit de republikeinse en de keizertijd, een amfitheater (doorsnede 145 m), een circus (300 m lang), thermen, kaden (meer dan 400 m), markten en oud-christelijke bedehuizen en basilieken; de oudste delen van de huidige dom dateren uit de 4e en 5e eeuw. De talrijke, ook in de dom, ontdekte mozaïeken, zijn uit kunsthistorisch en iconografisch oogpunt hoogst interessant. Vele prachtige specimina van mozaïeken, gemmen, glaswerk, vaatwerk en grafstenen bevinden zich in het in 1955 geheel vernieuwde plaatselijk museum.

Lit. C. Hülsen (PRE 2, 318-320). V. Scrinari (EAA 1, 511-520). P. Paschini, Sulle origini della chiesa di Aquileia (Udine 1909). A. Calderini, Aquileia Romana (Milaan 1930). A. Calderini/C. Cecchelli, La basilica di Aquileia (Bologna 1933). G. B. Brusin, Gli scavi di Aquileia (Udine 1934). Id., Aquileia e Grado (Udine 1947). J. Fink, Der Ursprung der ältesten Kirche am Domplatz von Aquileia (Köln 1954). Tijdschrift: Aquileia Nostra, Boll. dell' Ass. Naz. per Aquileia [Nuchelmans]

Kaart