Ennius

Quintus Ennius, belangrijkste romeinse dichter van de archaïsche periode, werd geboren 239 vC te Rudiae in het antieke Calabrië, vestigde zich in 204 te Rome, waar hij als schoolmeester in zijn onderhoud voorzag, maar reeds spoedig naam maakte als dichter, tot een belangrijke figuur werd in het literaire en culturele leven van zijn tijd en toegang kreeg tot de aanzienlijke kringen, met name die der Scipionen, In 184 verkreeg hij het romeinse burgerrecht. Hij leidde intussen een eenvoudig leven op de Aventijn en stierf er in 169 vC. Hoewel E. bij het oskisch en grieks van zijn geboortestreek pas later latijn leerde, ontpopte hij zich als een veelzijdig begaafd dichter in deze taal. Anderzijds stelde zijn kennis van het grieks hem in staat een belangrijke rol te spelen in de hellenisering van de romeinse literatuur en cultuur van zijn tijd.

Op de gehele latere latijnse literatuur heeft E. een diepgaande invloed gehad, vooral door de invoering van de epische hexameter, het creeren van een daardoor bepaald latijns episch taaleigen, en als schepper van de romeinse satire. Helaas zijn van zijn vele werken slechts fragmenten tot ons gekomen.

1. Van zijn Annales in 18 boeken zijn slechts 600 verzen of fragmenten van verzen bewaard gebleven. E. geeft in dit grote werk een geschiedenis van Rome van de oudste tijden tot in het jaar 171 vC. Bewust stelt hij zich Homerus ten voorbeeld, ja acht zich als nationaal dichter van het eerste romeinse epos een tweede Homerus en maakt gewag van een droom waarin Homerus hem op de Parnassus zou zijn verschenen en hem tot zijn werk zou hebben geïnspireerd. Hij vervangt ook de tot dan toe gebezigde saturnische versmaat door de epische hexameter. Zijn bronnen waren de annalen van de pontifices en de kronieken der annalisten, maar hij wekte ze tot nieuw leven, al mag men aan zijn dramatische vormgeving nog geen al te hoge eisen stellen. De invloed van Ennius' epos op Vergilius' Aeneïs is onmiskenbaar, maar het tragische is dat juist het succes van Vergilius' Aeneïs de Annales van E. in het vergeetboek heeft doen geraken, waardoor ze tenslotte verloren zijn gegaan.

2. Van minstens twintig tragedies van E. kennen we de titels, maar slechts 400 verzen zijn bewaard gebleven. Zijn stof vond hij in de mythologie, met name in de trojaanse sagenkring. Van de griekse tragici ging zijn voorliefde uit naar Euripides, met wie hij zich door zijn scepticisme en kritiek op het traditionele godengeloof het meest verwant voelde. E. sprong overigens zeer vnl met zijn griekse modellen om, veranderde en combineerde waar en zoals het hem gewenst voorkwam. Daarnaast schreef hij twee nationaal-historische drama's (fabula praetexta), waarvan een over de sabijnse maagdenroof (Sabinae).

3. Van Ennius' komedies kennen we slechts twee titels en enige regels. Hij schijnt met het blijspel geen succes te hebben gehad of bewust het veld te hebben geruimd voor de in dit genre meer begaafde Plautus.

4. Slechts 31 regels zijn bewaard gebleven van zijn zes boeken Saturae, een verzameling gedichten in verschillende metra over uiteenlopende onderwerpen, en slechts 11 regels van een didactisch gedicht Hedyphagetica (Lekker eten) over eetbare zeevis, een adaptatie van een soortgelijk werk van Archestratus van Gela en het eerste latijnse leerdicht.

5. E. is ook de eerste latijnse epigrammendichter. Bewaard gebleven is zijn grafschrift, dat van hemzelf afkomstig zou zijn:

Aspicite, o cives, senis Enni imaginis formam.
Hic vestrum pinxit maxima  facta patrum.
Nemo me lacrimis decoret nec funera fletu
faxit. Cur? Volito vivus per ora virum.
Aanschouwt, burgers, de beeltenis  van de oude Ennius.
Hij heeft de grote daden uwer vaderen bezongen.
Laat niemand mij eren met tranen noch mijn begrafenis met  geween
begeleiden. Waarom? ik vlieg levend van mond tot mond.

6. In het kader van Ennius' kritische houding tegenover de mythologie past zijn vertaling van de Ἱερὰ ἀναγραφή (Sacra Historia) van Euhemerus, volgens wie de goden slechts door wijsheid of dapperheid uitblinkende en na hun dood vergoddelijkte mensen waren.

Lit. Uitgaven: Editio princeps van R. en H. Stephanus (1564). Beste moderne edities: J. Vahlen, Ennianae Poesis Reliquiae³ (Leipzig 1928 = Amsterdam 1967). E. Steuart, The Annals of E. (Cambridge 1925). J. Heurgon, E., Les Annales, Fragments tragiques (Paris 1958). H. D. Jocelyn, The Tragedies of E. The Fragments with an Introduction and Commentary (Cambridge 1967). Uitgave met commentaar: O. Skutch, The Annals of Q. Ennius (Oxford 1985). Met engelse vertaling: E. Warmington, Remains of Old Latin 1 (Loeb Class. Libr., London 1935).
Met italiaanse vertaling: R. Argenio, E. I frammenti (Rome 1951). - Laatste literatuuroverzicht: S. Timparano (Anzeiger für die Altertumswissenschaft 5, 1952, 195-212). F. Skutsch (PRE 5, 2589-2628). GRL 1, 86-100. F. Leo, Geschichte der römischen Literatur 1 (Berlin 1913 = Darmstadt 1967) 150-211. - E. Norden, E. und Vergilius (Leipzig 1915). J. Waszink, The Proem of the Annals of E. (Mnemosyne 4, 3, 1950, 215-240). Id., Il proemio degli Annales di Ennio (Maia 16, 1964, 327-340). O. Skutsch, The Annals of Quintus E. O;ondon 1953). G. Mariotti, Lezioni su Ennio (Turijn 1963). N. Catone, Grammatica Enniana (Florence 1964). A. Grilli, Studi Enniani (Brescia 1965). [Diercks]