Phidias


beeld
Kopie van Athena Parthenos
Phidias (Φειδίας), zoon van Charmides uit Athene, geldt als de beroemdste beeldhouwer van de oudheid. Hij was werkzaam van ca. 460 tot 430 vC en beheerste alle technieken (marmer, brons en chryselefantiene plastiek). Door zijn vriendschap met Pericles kreeg hij de leiding over de werkzaamheden aan het Parthenon en van hem is het cultusbeeld. In 438 vC - of volgens velen eerst 432 - werd hij wegens verduistering van goud aangeklaagd. Hij stierf in ballingschap kort na 430 vC.

Vooral zijn chryselefantiene cultusbeelden, de Athena Parthenos (443-438 vC) en de Zeus in Olympia (na 438 vC), hebben tot de roem van P. bijgedragen: ze zijn ons slechts uit beschrijvingen en door middel van kopieën en afbeeldingen op munten bekend. Ze bestonden uit een houten kern of pilaar waaromheen een armatuur van latten was aangebracht. Hieraan waren de in terracotta mallen gehamerde fragmenten goudblik voor de gewaden en ivoor voor de lichaamsdelen bevestigd, zoals opgravingen in de werkplaats van P. in Olympia hebben aangetoond. De gewaden waren met halfedelstenen en glas versierd en het beeld was beschilderd.

1. De Athena Parthenos, het 12 m hoge cultusbeeld in het Parthenon, stelde de godin staande en gekleed in een lange pepios voor. Zij had een aegis met 'gorgoneion' (Gorgo) op de borst en op de helm waren een sfinx en twee griffioenen aangebracht. Het schild rustte tegen haar linkerzijde: aan de binnenkant daarvan was de strijd van de goden tegen de Giganten voorgesteld, op de buitenkant vochten de Grieken tegen de Amazonen: Theseus zou de trekken van Pericles, Daedalus (?) die van P. gehad hebben. Op de dikke zolen van de sandalen was de strijd tussen Lapithen en Centauren afgebeeld, op de basis de geboorte van Pandora. De beste bestaande kopie is de Athena Varvakeion in Athene (Nationaal Museum; zie hiernaast).

2. Het 12 m hoge beeld van Zeus in Olympia gaf de god weer zittend op een troon. In zijn rechterhand hield hij een Nike en in de linkerhand een scepter waarop een adelaar zat. De troon was kunstig versierd met sfinxen en met de slachting van de Niobiden. Het beeld was gemaakt in samenwerking met Colotes en de schilder Panaenus.

Ook vervaardigde P. beelden van Athena in brons, o.a. de Promachus op de Acropolis, die uit tienden van de buit van Marathon gewijd was, en de Lemnia, door cleruchen van Lemnus opgesteld; van deze laatste heeft men kopieën willen herkennen in o.a. de kop in Bologna (Museo Civico). De Amazone die aan P. wordt toegeschreven (Cresilas, Polycletus) is het type Mattei, waarvan de beste repliek uit de Villa Hadriana te Tivoli stamt. De Apollo Parnopius zou te identificeren zijn met de Apollo van Kassel.

beeldenOmstreden is het aandeel van P. in de Parthenonsculpturen: daar hij blijkens Plutarchus (Pericles 13) opzichter (ἐπίσκοπος) wordt genoemd, heeft men gepoogd de hand van de meester op verschillende plaatsen in de metopen, fries en gevelvelden te zien. Al is met zekerheid niets aan hem toe te schrijven, toch lijkt het waarschijnlijk dat het ontwerp van P. is.


Lit. Pausanias, boeken 1 en 5; 11, 1-10. - G. Lippold (PRE 19, 1919-1935). G. Becatti (EAA 3, 649-660). - H. Schrader, P. (Frankfurt 1924). E. Langlotz, P.probleme (ib. 1947). G. Becatti, Problemi fidiaci (Milaan/Florence 1951). J. Liegle, Der Zeus des P. (Berlin 1952). B. Schweitzer, Neue Wege zu Pheidias (Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts 72, 1957, 1-18). Id., Alla ricerca di Fidia (Milaan 1967: italiaanse vertaling van artikelen uit 1938-1940). F. Brommer, Athena Parthenos (Bremen 1957). W. Schuchhardt, Athena Parthenos (Antike Plastik 2, 1963, 31-53). A. Mallwitz/W. Schiering, Die Werkstatt des Pheidias in Olympia (Olympische Forschungen 5, Berlin 1964). E. Schmidt, Der Kasseler Apoll und seine Repliken (Antike Plastik 5, 1966, 743). V. Strocka, Piräusreliefs und Parthenosschild (Diss. Bochum 1967). J. Fink, Der Thron des Zeus in Olympia (München 1967). N. Leipen, Athena Parthenos. A Reconstruction (Toronto 1971). Br. Sismondo Ridgway, A Story of Five Amazons (AJA 78, 1974, 1-17). [J. A. de Waele]


Lijst van Namen