Hermes Trismegistos (Ἑρμῆς Τρισμέγιστος, 'Hermes driewerf de grootste'), sinds de 1e eeuw nC voorkomende naam van de egyptische maangod Thot, die de patroon van schrijven, rekenen en wetenschapsbeoefening was en veel overeenkomst met de griekse god Hermes vertoonde. H.T. is vooral bekend geworden als de gefingeerde auteur van een aantal in het grieks gestelde stichtelijke verhandelingen met populair-wijsgerige, godsdienstige en astrologische inhoud, de z.g. Hermetica, waarvan er zeventien in de late oudheid of in de middeleeuwen in het z.g. Corpus Hermeticum verenigd zijn; het belangrijkste geschrift uit dit Corpus draagt de titel Poimandres. Tot de Hermetica behoren voorts de op naam van Apuleius in het latijn overgeleverde Asclepius, omvangrijke excerpten bij Stobaeus, het achtste hoofdstuk van Iamblichus' werk over de egyptische mysteriën en een aantal fragmenten bij christelijke auteurs.
De meeste Hermetica zijn volgens Festugière ontstaan in de 1e en 2e eeuw nC, maar van de afzonderlijke tractaten kwamen spoedig verschillende versies in omloop. Ze bevatten openbaringen van H.T., die deze onthult aan een verteller of in een gesprek met zijn zoon Tat of aan Asclepius. Het gemeenschappelijke thema is de relatie tussen God, kosmos en mens. God, dikwijls Vader genoemd, is de oorsprong en het wezen van alles; alleen door vroomheid zijn kennis van God en gelukzaligheid te bereiken. De stoffelijke werkelijkheid geldt bijna steeds als slecht; daarom moet de mens zich radicaal van het lichamelijke losmaken en aldus opklimmen tot een hogere vorm van kennis, gnosis, die aan een bijzondere genade te danken is. In vele opzichten is het hermetisme verwant met het gnosticisme, het staat echter op een veel lager intellectueel peil. De kern van de hermetische leer is niets anders dan een reeks van populaire theosofische variaties op platoons en stoïcijns ideeëngoed; dat zij uit iraanse of andere oosterse bronnen zou stammen, is een overbodige hypothese. Vorm en inkleding van de geschriften verraden de invloed van de egyptische wijsheidsliteratuur (Egyptenaren VII D7), van Plato's Timaeus en -in hymnische passages - van het OT. Taal en beeldspraak zijn dikwijls gewild duister en mysterieus.
In de late middeleeuwen en nog lang daarna hebben
de Hermetica grote invloed uitgeoefend op mystiek
en theosofie.
Lit. Uitgaven der Hermetica: met engelse vertaling: W. Scott/
A. Ferguson, Hermetica 1-4 (Oxford 1924-1936). Met franse
vertaling: A. D. Nock/A. Festugière,
Hermès Trismégiste 1-4
(Paris 1945-1954). - W. Kroll (PRE 8, 792-823). M. Nilsson,
Geschichte der griechischen Religion 2² (München 1961) 582-612.
- R. Reitzenstein, Poimandres (Leipzig 1904). A. Festugière,
La révélation d'Hermès
Trismégiste 1-4 (Paris 1944-1954).
Id., Hermétisme et mystique païenne (ib. 1967).
[Nuchelmans]