Gymnasium (γυμνάσιον) heette bij de Grieken een publieke instelling die oorspronkelijk vrijwel uitsluitend bestemd was voor sportbeoefening en lichamelijke oefening (γυμναστική), doch waar sinds het einde van de 5e eeuw vC daarnaast in toenemende mate de grammaticale (grammatica) en muzische vorming van de jeugd plaats vond. Het g. moet in de 8e en 7e eeuw vC ontstaan zijn uit de behoefte om leden van de polis te trainen voor de in die tijd opkomende nieuwe methoden van oorlogvoering, waarbij alle burgers betrokken werden (falanks), en voor het deelnemen aan wedstrijden (agon, pentathlon). De oudste ons bekende gymnasia zijn dat van de Academie, het Cynosarges-g. en het Lyceum te Athene. In de klassieke en hellenistische tijd had elke griekse stad van enige betekenis, zowel in het moederland als in de kolonies, haar g. Van vele tientallen zijn resten bewaard gebleven of door opgravingen aan het licht gekomen, zodat we ons een vrij goed beeld kunnen vormen van ontwikkeling en inrichting. Tot ca. 400 vC beperkte de inrichting zich gewoonlijk tot enkele gebouwtjes rond de oefenterreinen voor de verschillende takken van sport, die meestal langs een beek gelegen waren. In de loop van de 4e eeuw groeide het g. uit tot een omvangrijk gebouwencomplex, waarvan de voornaamste bestanddelen waren een open en een overdekte renbaan (δρόμος), een oefenterrein in de open lucht (ὕμαιθρον) voor speeren discuswerpen en allerlei spelen, en een rechthoekige, door portieken omgeven hof waarin vèrspringen, worstelen en boksen beoefend konden worden (παλαίστρα); rond de palaestra bevonden zich lokalen voor het aan- en uitkleden (ἀποδυτήριον; de Grieken beoefenden de sport geheel ontkleed; γυμνάσιον is via γυμνάζεσθαι 'zich oefenen' afgeleid van γυμνός 'naakt'), voor het inwrijven met olie (ἀλειπτήριον) en voor het baden (λουτρόν), leslokalen (ἀκροατήριον) en dikwijls ook een bibliotheek. De fraaiste antieke gymnasia waren die van Delphi, Olympia, Pergamum en Priëne. De leiding van het g. berustte gewoonlijk bij een of meer γυμνασίαρχοι; de sportleraar heette παιδοτρίβης.
Toen in de 4e eeuw vC huursoldaten en beroepsatleten
steeds meer de plaats van de dienstplichtige
en zelf aan wedstrijden deelnemende burgers gingen
innemen, had dit belangrijke gevolgen voor het g.
(vgl. het instituut der efebie). Het directe belang
van de lichamelijke oefening voor de gemeenschap
nam af; het geestelijke aspect van de instelling - dat
haar overigens nooit ontbroken had, omdat het g.
het trefpunt van de mannelijke burgers was, die er
converseerden en discussieerden - werd minstens
even belangrijk als het lichamelijke; zo ontstonden
in Athene in of bij de drie genoemde gymnasia de
wijsgerige scholen van resp. academici, cynici en
peripatetici. Een grote rol heeft het g. gespeeld in
de hellenisering van Klein-Azië en Egypte: daar
vormde de deelneming aan de activiteiten in het g.
een bewijs dat men griekse beschaving bezat; de
Grieken in het Oosten en de gehelleniseerde oosterlingen
noemden zich trots οἱ ἀπὸ γυμνασίου ('die
van het g.'). Ook deze politieke rol van het g. is
ongetwijfeld een van de factoren geweest die zijn
functie als instelling voor lichamelijke opvoeding
nadelig beïnvloed heeft. Vanaf de 1e eeuw vC is
het aandeel van de gymnastiek in de griekse opvoeding
nog maar gering. De Romeinen, die zich
trainden op exercitieterreinen en lichamelijke ontspanning
zochten in de thermen,
wezen het g. af
als een oord van verwijfdheid en zedenbederf. In de
eerste eeuwen nC wordt het g. zelden, na de 4e
eeuw nooit meer vermeld.
Lit. J. Oehier (PRE 7, 2004-2026). J. Jütimer (PRE 7, 2030-2085).
J. Delorme (EAA 3, 899-905). - K. Schneider, Die
griechischen Gymnasien und Palästren nach ihrer geschichtlichen
Entwicklung (Solothurn 1909). E. Gardiner, Athletics
of the Ancient World (Oxford 1930). H. Marrou, Histoire
de l'éducation dans l'antiquité (Paris 1950) 165-187.
W. Zschietzschmann, Wettkampf- und Übungsstätten in Griechenland
1-2 (Schorndorf 1960v). J. Delorme, Gymnasion.
Études sur les monuments consacrés à l'éducation en Grèce
(Paris 1960).
[Nuchelmans]