Clisthenes

Clisthenes (Κλεισθένης), griekse eigennaam:

(1) Clisthenes, atheens staatsman, zoon van Megacles en Agariste, een dochter van Clisthenes. Waarschijnlijk werd hij, evenals de overige Alcmaeoniden, door Pisistratus of Hippias uit Athene verbannen. In 510 vC maakte hij met steun van Sparta een eind aan de alleenheerschappij van Hippias. Tijdens de daarop volgende partijtwisten stelde C. zich aan het hoofd van de democratische groep en wist Isagoras, de leider der oligarchen, uit de stad te verdrijven. Met buitengewone volmachten bekleed, bracht hij vanaf 508/507 een ingrijpende politieke hervorming tot stand:

1. De bestaande vier stam-phylen van Attica werden door tien geografische phylen vervangen: de ca. 100 demen of 'gemeenten' van het attische land werden gegroepeerd in 30 trittyen, waarvan er tien in de Παραλία (Kustland), tien in het Μεσόγειον (Binnenland) en tien in de Ἄστυ (Stad) lagen; daaruit werden door loting tien phylen gevormd, die elk drie trittyen, een uit het Kustland, een uit het Binnenland en een uit de Stad omvatten (zie kaart v. Attica), Aldus waren in elke phyle de meest uiteenlopende geografische en sociaal-economische tegenstellingen verenigd. De vier oude stam-phylen behielden slechts religieuze betekenis.

2. Elke deme ontving onder een eigen burgemeester (δήμαρχος) plaatselijke autonomie met eigen grondgebied, financiën, eredienst en bevolkingsregister; op het burgerrecht van de deme berustte het attische burgerrecht.

3. De door Solon in het leven geroepen vier vermogensklassen bleven voortbestaan, maar diens Raad van 400 werd omgezet in een Raad van 500, waarvoor elke phyle uit de drie hoogste vermogensklassen 50 leden koos.

4. Deze Raad kreeg naast de archonten en de volksvergadering een grote macht: elk van de tien phylen vormde in de Raad een prytanie ('prutaneia'), wier 50 leden, πρθτανεις genaamd, één tiende deel van het jaar de lopende zaken controleerden en de voorstellen voor de volksvergadering voorbereidden.

5. De tien nieuwe phylen leverden elk aan het attische leger een regiment infanterie met een gekozen commandant (δήμαρχος) aan het hoofd, en een escadron ruiters.

6. Om een terugkeer van de tyrannis te verhinderen werd het ostracisme of schervengerecht ingesteld:
elk jaar werd aan de volksvergadering de vraag voorgelegd, of een ostracisme gehouden moest worden. Luidde het antwoord bevestigend en bedroeg het aantal aanwezige burgers meer dan 6000, dan moest degene die het hoogste stemmental gekregen had, voor tien jaar Attica verlaten.

Door deze constitutiewijziging werd C. de grondlegger van de atheense democratie. Van zijn latere activiteiten is ons, merkwaardig genoeg, niets bekend. Een nicht van C., evenals diens moeder Agariste geheten, was de moeder van Pericles.


Lit. U. Kahrstedt (PRE 11, 620v). - V. Ehrenberg, Neugründer des Staates (München 1925) 55-102. H. Hommel, Die dreissig Trittyen des Kleisthenes (Klio 33, 1940, 181-200). C. Eliot, Coastal Demes of Attica. A Study of the Policy of Cleisthenes (Toronto 1962). P. Lévèque/P. Vidal-Naquet, Clisthène l'Athénien (Ann. Litt. Univ. Besançon 65, Paris 1964).


(2) Clisthenes van Sicyon, belangrijkste lid van de dynastie der Orthagoriden, van ca. 600 tot ca. 570 tiran van zijn vaderstad. C. maakte zich van de macht meester door een paleisrevolutie, die het leven kostte aan Orthagoras' zoon Isodamus. Zijn regering werd gekenmerkt door een sterk anti-dorische en anti-argivische politiek. C. speelde een grote rol in de eerste heilige oorlog; met de daarin behaalde buit verfraaide hij Sicyon. In 582 vC behaalde hij in Delphi, in 576 of 572 in Olympia het kampioenschap wagenrennen. Zijn dochter Agariste huwde met de Athener Megacles en was de moeder van bovengenoemde C.


Lit. Herodotus 5, 67v. - U. Kahrstedt (PRE 11, 619v). - A. Gitti, Clistene di Sicione e le sue reforme (Atti della Acc. dei Lincei 1929, 535-625). M. McGregor, Cleisthenes of Sicyon and the Panhellenic Festivals (Transactions American Philological Ass. 72, 1941, 266-287). [Nuchelmans]


Lijst van Namen