Poseidon

Poseidon (Ποσειδῶν, dorisch Ποτειδάν), griekse god van aardbevingen, water, zee en visvangst, zoon van Cronus en Rhea. Toen Zeus, Hades en P. na de overwinning op Cronus en de Titanen de macht onder elkaar verdeelden, viel P. de heerschappij over de zee toe. Zijn paleis lag op de bodem van de oceaan en omstuwd door allerlei zeebewoners reed hij op zijn wagen over de golven. Hij gold als wild en wraakzuchtig en was eerder een verwekker van stormen dan een beschermer van de zeevaart. Hij kwam tegen de opperheerschappij van zijn broer Zeus in verzet en moest als gevolg daarvan een jaar bij Laomedon in dienst gaan. Hij huwde met Amphitrite, die hem een zoon Triton schonk; verder was hij bij Medusa de vader van Chrysaor en Pegasus, bij Gaia de vader van Antaeus, bij Thoösa van Polyphemus en (volgens sommigen) bij Aethra van Theseus.

P. ging met Athene en met Hera een wedstrijd aan, resp. om het bezit van Attica en van Argolis. Beide malen trok hij aan het kortste einde, waarop hij in woede ontstoken een vloedgolf zond en slechts met grote moeite weer tot kalmte kon worden gebracht. Samen met Apollo bouwde P. voor Laomedon de muren van Troje; toen deze de overeengekomen beloning weigerde te geven, zond P. een zeemonster, dat het hele land verwoestte. Tijdens de trojaanse oorlog was hij de verklaarde vijand van Troje, en nadien vervolgde hij Odysseus, omdat deze Polyphemus had gedood.

De etymologie van de naam P. is onzeker; de meeste bijval heeft de verklaring van P. Kretschmer'echtgenoot van de aarde' (πόσις Δᾶς; Δᾶ = Γαῖα) gevonden. P. is vrijwel zeker een oorspronkelijk griekse god, die echter pas in later tijd met de zee in verband is gebracht. Van origine is hij waarschijnlijk een oude aardgod; zijn epitheton γαιήοχος zou dan kunnen worden geïnterpreteerd als 'aardomarmer' (van ἔχειν) of als 'die de aarde bevrucht' (ὀχεύειν) of als 'die onder de aarde rijdt' (Fεχ-). Op het griekse vasteland is P. steeds vooral een god van water (γαιήοχος in de betekenis van 'de aarde bevruchtend') en van aardbevingen geweest (ἐνοσίχθων en ἐννοσίγαιος bij Homerus). Dank zij de invloed van de zeevarende Ioniërs is hij naderhand een zeegod geworden.

P. genoot vooral verering in Arcadië, verder ook in Corinthe, Sparta en Achaia. Buiten de Peloponnesus werd hij vereerd in Boeotië en vooral in Athene, waar zijn cultus nauw verbonden was met die van Erechtheus. De Romeinen identificeerden P. al in een vrij vroeg stadium met Neptunus.

In de beeldende kunst treedt P. op als een krachtig gebouwde, baardige man. Archaïsche voorstellingen tonen ons meestal een beklede P.-figuur; in later tijd wordt hij ook vaak naakt afgebeeld. Dikwijls is hij voorzien van een drietand; volgens sommigen is dit van origine een stuk visgereedschap, volgens anderen een gestileerde bliksemstraal. Zonder dit attribuut is hij vaak nauwelijks te onderscheiden van Zeus: het vroeg-klassieke bronzen godenbeeld dat bij kaap Artemisium uit de zee is opgevist zou P. zowel als Zeus kunnen voorstellen. Een vrij veel voorkomend type is de P. die met zijn voet op een kleine verhoging steunt, met als meest bekende vertegenwoordiger een beeld in het museum van Lateranen, dat waarschijnlijk op Lysippus teruggaat.

Bekend is ook het in Athene aanwezige P.-beeld uit Melus, dat in zijn enigszins theatrale pose typisch hellenistisch is. Vaak komt P. verder voor op afbeeldingen van de Gigantomachie, waar hij Polybotus doodt met een rotsblok. Het westelijk gevelveld van het Parthenon geeft Poseidons strijd met Athene om Attica weer. Talrijke afbeeldingen van P. treffen we tenslotte aan op vazen. Herhaaldelijk wordt hij afgebeeld rijdend op zeedieren; enkele roodfigurige vazen tonen hem op de zeebodem in gezelschap van Theseus.

Lit. E. Wüst (PRE 22, 446-558). E.H. Meyer/H. Bulle (Roscher 3, 2788-2898). [Schouten]